Shenzhen’deki yüksek güvenlikli bir tesiste, Çinli bilim insanlarının, dünyanın en gelişmiş yapay zeka ve akıllı telefon çiplerinin üretiminde ihtiyaç duyulan kritik teknoloji olan Aşırı Ultraviyole (EUV) litografi makinesinin bir prototipini tamamladığı bildirildi.
Devlet kurumlarından oluşan gizli bir koalisyon ve teknoloji devi Huawei’in öncülüğünde gerçekleşen bu gelişme, Çin’in yarı iletken bağımsızlığına Batılı analistlerin daha önce tahmin ettiğinden yıllarca daha yakın olduğunu gösteriyor.
2025 yılının başlarında tamamlanan makine, bir fabrikanın tüm alanını kaplıyor. EUV (Aşırı ultraviyole litografi) ışığı üretmeyi başarmış olsa da, henüz çalışan çipler üretmedi.
Proje, Hollandalı ASML şirketinin (dünyanın tek EUV teknolojisi sağlayıcısı) eski mühendisleri tarafından desteklendi. Bu kişilerin, tam bir gizlilik sağlamak için sahte kimlikler ve takma adlar kullandıkları iddia ediliyor.
Çin, 2019’da yurtdışından yarı iletken uzmanlarını çekmek için 700.000 dolara kadar bonuslar ve yurt içi destekleri sunarak büyük bir kampanya başlattı.
Batı ülkelerinin ihracat yasaklarını aşmak için Çin, ikinci el piyasalardan satın aldığı eski ASML makinelerinden parçalar alıyor ve aracı ağlar aracılığıyla Japon tedarikçilerden bileşenler temin ediyor.
Batılı uzmanlar Çin’in bunu başarmasının on yıl süreceğini düşünürken, Çin hükümeti bu prototip üzerinde çalışan çipler üretmeyi 2028 yılına kadar hedefliyor; ancak içeriden gelen bilgilere göre 2030 daha gerçekçi bir hedef.
Proje, ABD’nin “Manhattan Projesi”ne benzer şekilde, en üst düzey devlet güvenliğiyle ele alınıyor.6 Huawei’nin, sızıntıları önlemek için genellikle iş yerlerinden ayrılmaları veya kişisel telefonlarını kullanmaları yasaklanan binlerce mühendisten oluşan bir ağı koordine ettiği bildiriliyor. Nihai amaç, ABD teknolojisinin Çin’in yarı iletken tedarik zincirinden tamamen kaldırılmasıdır.
Reuters’ın haberine göre, Çin yapay zeka teknolojisi yarışında gizli bir EUV çip makinesi üretiyor.
Çin’in yapay zeka çip programı, Batı’nın hegemonyasına meydan okuyarak ve ABD ihracat kontrollerini aşarak bir prototip EUV litografi makinesi üretti.
Shenzhen’deki güvenli bir laboratuvarda, Çinli bilim insanları, Çin yapay zeka çip programının merkezinde yer alan ve şimdiye kadar Batı’nın tekelinde olan bir teknoloji olan aşırı ultraviyole (EUV) ışık üretebilen bir prototip makine geliştirdiler.
Makine henüz çalışan çipler üretmese de, yapay zeka, akıllı telefonlar ve silahlar gibi en gelişmiş yarı iletkenlerin üretiminde temel bir adım olan EUV ışığını başarıyla üretiyor.
Yarı iletkenler için bir Manhattan Projesi
2025 yılının başlarında tamamlanan prototip, Çin’in altı yıldır sürdürdüğü yarı iletken bağımsızlığı çabalarında önemli bir kilometre taşını temsil ediyor; bu da Cumhurbaşkanı Xi Jinping’in öncelikli konularından biri.
Reuters’ın yazdığına göre, bu girişim Xi’nin yakın dostu Ding Xuexiang tarafından yönetiliyor ve Huawei, devlet araştırma enstitüleri ve Çin doğumlu eski ASML çalışanları da dahil olmak üzere bir mühendislik yetenek ağı arasında koordinasyonu içeriyor. Kaynaklar Reuters’a bu çabayı Çin’in yarı iletkenler için Manhattan Projesi olarak tanımladı.
Huawei’nin derin rolü ve aşırı gizliliği
Reuters’ın belirttiğine göre Huawei, çip tasarımından üretime ve entegrasyona kadar projenin her aşamasında çok önemli bir rol oynuyor. Bazı bilim insanlarının, sınırlı telefon erişimi ve programın geneline dair gizli bilgilerle, güvenli tesislerde yerinde uyudukları bildiriliyor.
CEO Ren Zhengfei’nin Çinli liderlere ilerleme hakkında bizzat bilgi verdiği söyleniyor. Hassas bileşenler üzerinde çalışan çalışanlar, çalışma istasyonlarında filme alınıyor ve makine parçalarını başarıyla tersine mühendislikle yeniden oluşturduklarında primlerle teşvik ediliyorlar.
Huawei yorum yapmaktan kaçındı ve Çinli yetkililer açıklama taleplerine yanıt vermedi.
İhracat kontrolleri, tersine mühendislik ve casusluk endişeleri
2018’den beri Amerika Birleşik Devletleri, ASML’nin Çin’e EUV sistemleri satışını engellemesi için Hollanda’ya baskı yapıyor. Biden yönetimi, 2022’de bu kısıtlamaları derin ultraviyole (DUV) makinelerini de kapsayacak şekilde genişletti.
Bu önlemlere rağmen Çin, ikincil piyasalardan parça temin etti, ASML mühendislerini işe aldı ve Canon, Nikon ve Alman optik üreticisi Carl Zeiss AG gibi şirketlerden, bazen üçüncü taraf aracılar aracılığıyla, bileşenler tedarik etti.
2019’da ASML tarafından açılan ve ticari sır hırsızlığı iddiasını içeren dava, 845 milyon dolarlık bir tazminat kararıyla sonuçlandı; ancak Çin’deki yaptırım uygulamaları sınırlı kaldı.
Çin’in yarı iletken hedefleri için sırada ne var?
Çinli yetkililerin , yerli EUV prototipinde çalışan çiplerin üretimini 2028 yılına kadar hedefledikleri, daha gerçekçi tahminlerin ise 2030 yılını gösterdiği bildiriliyor. Reuters’ın belirttiğine göre, prototip çalışır durumda olsa bile Çin, hassas optik gibi kritik alanlarda hala geride kalıyor.
Yine de Reuters , analistlere atıfta bulunarak Çin’in bu açığı beklenenden daha hızlı kapattığını belirtiyor. Changchun Optik Enstitüsü, EUV ışığını makine sistemine entegre etmede önemli bir atılım gerçekleştirdi. Bu arada, yüzlerce genç mühendis hem EUV hem de DUV sistemlerinin tersine mühendisliğine odaklanmış durumda.
Analist Jeff Koch, “Çin’in avantajı, ticari EUV’nin artık mevcut olması, yani sıfırdan başlamıyorlar” dedi.
https://www.youtube.com/watch?v=Z11KzMHTU5c
Çin, EUV tekelini kırıyor
Çin’in EUV ışığı üretme konusundaki bildirilen başarısı stratejik bir atılımdır: eğer bu, yerli üretim EUV litografisine yol açarsa, Batı’nın teknik tekelini (ASML liderliğindeki ekipman ve ABD ihracat kontrolleri) kıracak, Çin’in çip üretiminde kendi kendine yeterliliğini hızlandıracak ve Batılı tedarikçilerden küresel pazar payı alacaktır.
Bu değişim, yaptırımların ve ihracat kontrollerinin politika araçları olarak etkinliğini aşındıracak, Pekin’in kritik yüksek teknoloji tedarik zincirlerindeki ekonomik ölçeğini güçlendirecek ve daha büyük jeopolitik nüfuz, standart belirleme gücü, ortakları ödüllendirme ve müttefiklerin endüstriyel etkisini zayıflatma gücüne dönüşecektir.
Teknik eksiklikler devam etse bile, hızlı ilerleme temposu Batılı hükümetleri ve firmaları acil endüstriyel canlanma ile uzun vadeli teknolojik ve siyasi üstünlük kaybı arasında seçim yapmaya zorluyor.
Son gelişmeler, Çin’in teknoloji ambargolarına verdiği yanıtta ürün kopyalamaktan ziyade alternatif yollar üretmeye yöneldiğini gösteriyor.
Çin, ABD ve müttefiklerinin yıllardır uyguladığı teknoloji kısıtlamalarına karşı, yapay zekâ ve yarı iletken alanlarında eş zamanlı iki büyük hamleyle küresel dengeleri zorlamaya hazırlanıyor.
Bir yanda Çinli bilim insanları, Nvidia’nın en gelişmiş yapay zekâ çiplerini performans ve enerji verimliliğinde açık ara geride bıraktığını iddia ettikleri optik (fotonik) bir yapay zekâ çipi tanıttı. Diğer yanda ise Pekin yönetimi, bugüne kadar yalnızca Batı’nın kontrolünde olan aşırı morötesi litografi (EUV) teknolojisini geliştirmek için yürüttüğü gizli programda kritik bir eşiği geçti.
Bu iki gelişme Çin’in teknoloji ambargolarına verdiği yanıtta kopyalamadan çok alternatif yollar üretmeye yöneldiğini gösteriyor. Çin hâlâ en gelişmiş çiplerin seri üretiminde geride olabilir; ancak hem mimari hem üretim teknolojisi düzeyinde atılan bu adımlar, küresel yarı iletken rekabetinin uzun vadede çok daha karmaşık ve çok kutuplu hale geleceğine işaret ediyor.
Işıkla çalışan yapay zekâ: LightGen
Şanghay Jiao Tong Üniversitesi ve Tsinghua Üniversitesi’nden bir araştırma ekibi tarafından geliştirilen LightGen adlı optik hesaplama çipi, elektronlar yerine ışık sinyalleri kullanarak yapay zekâ işlemlerini gerçekleştiriyor. Hakemli bilimsel dergi Science’ta yayımlanan çalışmaya göre LightGen, özellikle görüntü ve video üretimi gibi üretken yapay zekâ görevlerinde, geleneksel elektronik çiplere kıyasla çok daha yüksek hız ve enerji verimliliği sunabilir.
Yaklaşık 2 milyon fotonik “nöronun” yalnızca 136,5 mm²’lik bir çipe sığdırıldığı sistem; yüksek çözünürlüklü görseller, üç boyutlu sahneler ve video içerikleri üretebiliyor. Deneylerde LightGen’in, 512×512 piksel çözünürlükte detaylı ve mantıksal olarak tutarlı görüntüler oluşturabildiği, gürültü giderme, stil aktarımı ve 3D manipülasyon gibi işlemleri başarıyla gerçekleştirdiği belirtildi.
Araştırmaya liderlik eden Prof. Chen Yitong, South China Morning Post’a yaptığı açıklamada, LightGen’in “ölçeklenebilir” olduğunu ve sürdürülebilir yapay zeka için yeni bir donanım seçeneği sunduğunu söylüyor. Çipin hesaplama gücü 3,57×10⁴ TOPS, enerji verimliliği ise 664 TOPS/watt olarak ölçüldü. Bu değerler, Nvidia’nın A100 gibi önde gelen elektronik yapay zekâ çiplerinin performansını 100 kattan fazla geride bırakıyor.
Bilim insanlarına göre bu gelişme, üretken yapay zekânın artan enerji ihtiyacına karşı fotonik hesaplamayı merkezi bir çözüm haline getirebilir.
Elektronikten fotonik mimariye geçiş
Geleneksel bilgisayarlar veriyi elektron akışıyla işlerken, fotonik sistemler lazer darbeleriyle çalışıyor. Bu da işlemlerin ışık hızında gerçekleşmesini ve enerji tüketiminin ciddi biçimde azalmasını sağlıyor. Ancak bugüne kadar fotonik sistemler, karmaşık üretken yapay zekâ görevlerini üstlenmekte zorlanıyordu.
LightGen ekibi, bu sorunu aşmak için üç temel alana odaklandı: Yeni bir mimari, etiketsiz (denetimsiz) öğrenmeye dayalı bir eğitim algoritması ve yüksek entegrasyon yoğunluğu. Araştırmacılar, ‘optik gizil uzay’ olarak tanımlanan yeni mimari sayesinde verinin sıkıştırılmış hâlde hızlı biçimde işlenmesini sağladı. Denetimsiz öğrenme yaklaşımı ise etiketli veri setlerine duyulan ihtiyacı ortadan kaldırdı.
Gizli EUV programı: Yarı iletkenlerde kırılma noktası
Bu bilimsel atılımın yankıları sürerken, Reuters’ın ulaştığı bilgilere göre Çin, yarı iletken üretiminin en kritik aşaması olan EUV litografi alanında da sessiz ama stratejik bir ilerleme kaydetti. Yüksek güvenlikli bir Shenzhen laboratuvarında geliştirilen ve 2025 başında tamamlanan bir prototip, aşırı morötesi ışık üretmeyi başardı.
EUV makineleri, insan saçından binlerce kat daha ince devreleri silikon üzerine işleyerek en gelişmiş çiplerin üretilmesini sağlıyor. Bugüne kadar bu teknolojiye tam anlamıyla hakim olan tek şirket, Hollanda merkezli ASML’ydi.
ABD ve Avrupa, yıllardır bu makinelerin Çin’e satışını engelleyerek Pekin’i çip yarışında geride tutmaya çalışıyor.
Ancak Shenzhen’deki prototip, Çin’in bu alanda beklenenden çok daha hızlı ilerlediğini gösteriyor. Makine henüz çalışır çip üretmedi, fakat EUV ışığı üretmesi bile analistlere göre kritik bir eşik.
Projeye yakın kaynaklar, bu girişimi Çin’in ‘Manhattan Projesi’ olarak tanımlıyor. Devlet destekli program, doğrudan Devlet Başkanı Şi Cinping’in yarı iletkenlerde kendine yeterlilik hedefinin bir parçası. Programın koordinasyonunda Huawei kilit rol oynuyor; binlerce mühendis, üniversite ve araştırma enstitüsü bu ağın içinde yer alıyor.
Projede, ASML’den emekli olmuş Çin kökenli mühendislerin kritik rol oynadığı, bazılarına sahte kimlikler verildiği ve çalışmaların sıkı gizlilik altında yürütüldüğü belirtiliyor. Amaç, uzun vadede tamamen Çin yapımı makinelerle ileri seviye çip üretmek ve ABD’yi tedarik zincirinin dışına itmek.
Çin’in hedefi resmî olarak 2028’de çalışır çip üretmek olsa da, projeye yakın isimler daha gerçekçi tarihin 2030 olduğunu söylüyor. Bu bile, Batılı analistlerin öngördüğü on yıllık gecikmeden çok daha kısa bir süre.
ABD’nin Çip Stratejisi ve Çelişkiler
Tüm bu gelişmeler yaşanırken, Washington cephesinde çelişkili adımlar dikkat çekiyor. Trump yönetimi, bir yandan ihracat kontrollerini sıkılaştırırken, diğer yandan Nvidia’nın H200 gibi güçlü ama en ileri seviye olmayan çiplerini Çin’e satmasına izin verdi.
Yönetim, bu yaklaşımın Çin’i ABD teknolojisine “bağımlı” tutacağını savunuyor. Ancak bazıları bu görüşe kuşkuyla yaklaşıyor. “Chip War” (Çip Savaşları) kitabının yazarı Chris Miller, NPR’a yaptığı açıklamada, Çin devletinin, kısa vadeli kazançlar yerine kendi çip ekosistemini kurmaya kararlı olduğunu ve ABD tedarik zincirlerine güvenmediğini vurguladı.
