Ülkemizde kayıt dışında çalışan 8,5 milyon kişi bulunmaktadır. Toplam nüfusun yüzde 10’u kayıtdışı çalışmaktadır. Kayıt dışı istihdam nedeniyle hazinenin yıllık kaybı 1 trilyon 81 milyar tl. Kayıt dışı istihdamdan dolayı SGK’nın aylık kayıbı 86, 2 milyar tl. Yıllık kaybı ise 732,7 milyar tl. Maliyenin kayıt dışı istihdam nedeniyle, stopaj ve damga vergisinden dolayı aylık vergi kaybı 40,9 milyar tl. Kayıt dışı istihdam nedeniyle de yıllık kayıbı 347,9 milyar tl. Ülkemizde kayıt dışı istihdam oranları her zaman yüksek olmuştur.
Ülkemizde sosyal güvenlik kurumlarından herhangi birisine girmeden, kayıt dışı olarak çalıştırılan yaklaşık 8,5 milyon civarında insanın olduğu tahmin edilmektedir. Çağdaş köleler olarak nitelendirebileceğimiz bu işçiler kendilerinin ve ailelerinin yarınlarının iş güvencesi olmadığı için terk etmektedirler. Sosyo ekonomik sorunların başında gelen kayıt dışı istihdam, birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de halen önemini korumaktadır. Ülkemizde kayıt dışı ekonomi, büyüklüğüne bakıldığında, Ağustos 2020 döneminde herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna bağlı olmadan çalışanların toplam çalışanlar içindeki payına göre, bir önceki yılın aynı dönemine göre 3,2 puan azalarak %32,9 olarak gerçekleşti. Tarım dışı sektörde kayıt dışı çalışanların oranı bir önceki yılın aynı dönemine göre 2,8 puan azalarak %20,6 oldu. Kayıt dışı istihdamın en yaygın olduğu sektör ise tarım sektörüdür. TÜİK’e göre tarımdan sonra kayıt dışı istihdamın en yüksek olduğu sektörler inşaat ve hizmet sektöründeki otel ve restoranlardır. Sanayi sektörü ise kayıt dışılığın görece olarak en az olduğu alandır.
2023 yılı TÜİK işgücü istatistiklerine göre ise kayıt dışı istihdam oranı %31’dir. 2024 yılı verilerine görede kayıt dışı istihdam oranı%26,4. Bu oranın başta tarım sektörü olmak üzere kayıt dışı istihdamın hala yüksek olduğu sektörlerde olduğu görülmektedir. Kayıt dışı istihdam oranı ile kayıt dışı ekonominin büyüklüğü hemen hemen paralel gitmekte ve Türkiye’de bu oran %30’larda görülmektedir.Kayıt dışı istihdam 2002 yılında yüzde 52,14 düzeyinde iken, 2020 yılında yüzde 32,9 düzeyine gerilemiştir. Türkiye, kayıt dışı istihdamın azalması konusunda önemli adımlar atmış olsa da kayıt dışı istihdam oranı, Avrupa Birliği ve diğer gelişmiş ülkeler seviyesine henüz ulaşamamıştır.
Kayıt dışı istihdamın İstanbul ve Bursa’da, diğer illere göre önemli ölçüde düşük olduğu görülmektedir. İllerin gelişmişlik düzeyleri ve sanayinin istihdamdaki payı gibi faktörler il bazında kayıp dışı istihdam oranının farklılaşmasında etkili olmaktadır.Türkiye’de küçük firmalarda kayıt dışı ve yarı resmi faaliyetlerin yaygınlığı, farklı firma büyüklükleri arasında üretkenlikteki keskin farklılıklarla paralellik göstermektedir. Türk imalat sektörlerindeki küçük ve orta ölçekli firmalar arasındaki verimlilik farkı, emsal ülkeler arasında en büyükler arasındadır. Ölçek ekonomisini artıran birleşmeler ve firmalar arasında işbirliği fırsatları için önemli bir potansiyel bulunmaktadır. Ayrıca, küçük ve orta ölçekli firmalar ile büyük muadilleri arasındaki fark zamanla artmıştır.
2000’li yılların başından sonra kurulan ve orta-yüksek ile yüksek teknolojik sektörlerde faaliyet gösteren “genç girişimler” olarak adlandırılan girişimler, büyük firmalara benzer verimlilik seviyelerine sahip olma eğilimindedir, bu da Türkiye’nin imalat sektörlerinin genel teknolojik yoğunluğunu iyileştirmek için verimli topraklara sahip olduğunu düşündürmektedir. İşletmelerin düşük ortalama üretkenliği, faktörlerin bir kombinasyonundan kaynaklanmaktadır. Çalışan başına ortalama üretken sermaye düzeyi ve sahipler ve yöneticiler de dahil olmak üzere beceri düzeyi, güçlü yatırım büyümesine ve orta ve yükseköğretimde kayıt oranlarındaki iyileşmelere rağmen diğer OECD ülkelerinin gerisinde kalmaktadır. Ortalama olarak, Türk firmaları ihracat faaliyetleriyle daha az ilgilenmektedir ve ihracatçı firmalar esas olarak başka yerlerde nihai mal olarak tüketilen malları üretmektedir. Çok küçük kayıt dışı işletmeler, Türkiye ekonomisindeki tüm kayıt dışı çalışanların %60’ını istihdam etmektedir. Kayıt dışı çalışanların payı daha büyük ve daha kurumsal firmalarda çok daha azdır. Tarım sektörü; küçük kayıt dışı işletmelerin %80’ini oluşturmaktadır. İmalat ve diğer sektörlerde çalışanların sadece yaklaşık %20’si kayıt dışı olarak kabul edilmektedir.
Prof.Dr. Duran Bülbül
