“Bizden önce buzdolabı yoktu, çamaşır makinesi yoktu, toplu iğne bile yoktu”.
23 yıldır en çok duyduğumuz sözler…
Yaşı erenler, okuyanlar, gerçeğe merakı olanlar, AKP öncesinde neyin ne olduğunu, neyin olup neyin olmadığını biliyorlar elbette.
2002 öncesinde buzdolabı yoksa, toplu iğne bile yoksa, o halde İnönü döneminde, Atatürk döneminde bir çivi çakılmamış, halk “fakr-u zaturet” içinde olmalı.
Ne yazık ki, AKP yöneticilerinin söylediği her sözü sorgulamadan, incelemeden inanmaya hazır, okumayan, araştırmayan, yaşı ermediği için bilmeyen, sayıca az değil. Bu kitlenin acınası durumuna, 30 gazete, 40 televizyon, 50 radyodan sürekli tekrarlanan benzer sözleri de dikkate alırsak, toplumun bir hurafe bombardımanı altında olduğu söylenebilir.
Bu kitlenin cehaletini anlamak mümkün… Ancak durum bu kadar da değil.
Bilimsel gıdasını sloganlardan, tarih gıdasını hap niyetine cümlelerden giderdiğini düşünen, küçümsenmeyecek oranda bir Atatürkçü, cumhuriyetçi kitle sözkonusu.
Atatürk döneminde yapılan farikalar için alt alta sıralanan 20-30 fabrikayı elden ele dolaştırıyor, “Bakın Atatürk neleri yaptı, hangi fabrikaları kurdu, görün bakalım” diye iddialı sözlerle dağıtıyorlar. Okumayı sevmeyen, kitaplara girmeyi, uzmanlara kulak vermeyi lüzumsuzluk sayanların hazırladığı bu listeler elden ele dolaşıyor üstelik.
Daha da ilginç olanı, anlı şanlı gazetecilerin, bazı köşe yazarlarının bile bunları dolaştırıyor, bunları yazıyor olmaları.
Bilime ve bilmeye olan ilgimizin bu düzeyde sefilleşmesi, hepimiz için üzücü.
“Yarım doktor candan, yarım hoca dinden eder” denmesi boşuna değil.
NEDEN 1939’A KADAR?
Atatürk döneminde yapılan fabrikaları, açılan işletmeleri, birkaç yıl arayla birkaç kez yayınlamıştım. Ancak tarihçilerimizin değerli kaynakları, her defasında yani fabrikaları, yeni işletmeleri eklememi sağlıyordu.
Bu yazıda, önceki listelere göre epeyce güçlendirilmiş yeni bilgiler sunuyorum. Büyük olasılıkla hala eksiktir. Bunlara eklenecek başka fabrika, atölye ve işletmeler de vardır muhtemelen.
Bu emniyet payını akılda tutmak yararlı olacaktır.
Bu yazıda 1939 yılını, Atatürk’ün vefatından bir yıl sonraki dönemde yapılan açılışları da ekledim. Bir fabrika ve işletmenin planlama, parasal kaynağını yaratma, temel atma ve inşaatı tamamlanarak üretime açılmasının bir yıl içinde olmasının imkansıza yakın olduğunu düşünerek, 1939 yılında açılışı yapılan fabrikaların da Atatürk sağken hazırlığı yapılan, inşaatı yükseltilenler olacağını varsayarak 1939 yılında açılışı yapılan fabrika ve işletmeleri de Atatürk dönemi saymak gerektiğini düşünüyorum.
Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan ekonomik savaşı üç bölümde sunmaya çalışacağım.
Bugün dikkatinize sunulan bu yazıda, Atatürk döneminde yapılan fabrika ve işletmeleri göreceğiz.
Atatürk döneminde yabancılardan alınarak millileştirilen işletmeler, ikinci yazıda olacak.
Üçüncü yazıda ise İnönü döneminde yapılan fabrika ve işletmeler ile millileştirilen tesisleri sunmaya çalışacağım.
Sanırım eksiklerine rağmen üç yazı, Cumhuriyetin kuruluş yıllarını biraz daha yakından tanımamıza katkısı olacaktır.
ATATÜRK’ÜN İNÖNÜ’YE MEKTUBU
Atatürk döneminde yapılan fabrika ve açılan işletmelerin yıllara göre listesini görmeden önce, savaştan çıkan Türkiye’yi tanımak yararlı olacaktır.
Cumhuriyetin kurucuları nasıl bir ülke devraldılar?
Yapılan fabrika ve işletmeler hangi önceliğe göre yapıldılar?
Bu soruların yanıtı için nasıl bir ülke devraldığımızı dikkatle incelemek gerek.
30 Ekim 1923 günü Atatürk, Başbakanlığı üstlenmesini istediği İsmet İnönü’ye bir mektup veriyor. Mektup ülkenin fotoğrafıdır, Kurtuluş Savaşı liderlerinin önündeki görevleri anlatmaktadır.
Ülkenin durumunu şöyle sıralıyor Atatürk;
“-Nüfusun yüzde 80’i köylerde… Büyük bölümü göçebe.
-Okur-yazar oranı: yüzde 7
-Sıtmalı oranı: yüzde 14
-Firengili oranı: yüzde 9
-Tifüse yakalanabilecek oranı: yüzde 72
-Tuvalet olmayan ev oranı: yüzde 97
-Tarım için gübre yok, tarım ilacı yok.
-Bütün ülkedeki doktor sayısı: 337
-Bütün ülkedeki sağlık memuru sayısı: 434
-Ebe sayısı: 136
-Elektrik sadece İstanbul’da ve İzmir’in bazı semtlerinde…
-İşgalcilerin yaktığı köy sayısı: 830
-İşgalcilerin yaktığı bina sayısı: 114 bin 408
-İstanbul’un buğdayı bile Romanya ve Rusya’dan, diğer gıda maddeleri çevre ülkelerden getiriliyor.”
Ve mektupta yazılmayan diğer gerçekler;
-Osmanlı’nın bıraktığı borç miktarı 105,5 milyon Osmanlı Lirası.
-Devletin para basma hakkı İngiliz-Fransız ortak bankası olan Osmanlı Bankası’nın elinde.
-Ülkenin madenleri, limanları, okulları, elektrik şebekeleri emperyalist şirketlerin elinde…
-Ülkenin gelirlerine el koyan Düyun-u Umumiye İdaresi ve 20 binden fazla köylümüzü katletmiş Reji İdaresi söz konusu…”[1]
*
Emperyalistler Kurtuluş Savaşı ile topraklarımızdan büyük ölçüde kovulmuştu, ancak ekonomik varlıklarımızın, işletmelerimizin büyük kısmı hala işgal artında, yabancı şirketlerin elindeydi.
Bırakalım imarı, kalkınmayı, bağımsızlık bile tamamlanmamıştı henüz. Bir yandan yabancıların elinden ekonomik varlıklarımızı kurtarmak, bir ya da yukarıdaki satırlarda fotoğrafı aktarılan perişan ülkeyi ayağa kaldırmak lazımdı.
Gelin, bütün varlığını yitirmiş, köylünün çorabı, öküzü, yabası bile düşmanı kovmada kullanılmış, yakılmış, yıkılmış, halkı aç ve türlü salgın hastalıklarda kırılan, hudutlarındaki üç beş işletmesinin bile yabancıların elinde olduğu ve boğazına kadar borçlu ülkede, Atatürk ve cumhuriyetin kadroları o koşullarda, neler yapışlar görelim;
ATATÜRK DÖNEMİNDE İNŞA EDİLENLER
1933 yılında bestelenen 10. Yıl Marşı’nın ilk dörtlüğü, “Demir ağlarla ördük anayurdu dört baştan” demektedir. Oysa yapılan sadece demiryolları yapılmadı. Ülke, sanayinin ve tarımın her dalında sıfırdan ve gerçek bir inşa yaşamaktadır. Bir yandan yabancıların elindeki tesisler birer birer satın alınarak millileştirilmekte ve kamulaştırılmaktadır, bir yandan da ülkenin her yerine fabrikalar, atölyeler, tesisler dikilmektedir.
Bu yazıda sadece inşa edilenleri göreceğiz. Yıl, yıl…
1921 YILI
- Kurtuluş Savaşı sürerken Ankara’da Askeri Fabrikalar Umum Müdürlüğü kuruldu.
- Frengi ile Mücadele Kanunu çıkarıldı.
1923 YILI
- Cumhuriyet devleti adına gümrük ve trafik belgelerini hazırlayacak olan Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, “Türk Seyyahin Cemiyeti” adıyla faaliyete başladı.
- Lozan Barış Antlaşması’yla kapitülasyonlar ve yabancı ülke gemilerine tanınan kabotaj ayrıcalığı kaldırıldı
1924 YILI
- 1921-1924 Ankara’da Hafif Silah ve Top Tamir Atölyeleri açıldı.
- 1921-1924 Ankara’da Fişek ve Marangoz Fabrikaları açıldı.
- Türkiye Cumhuriyeti, ilk madeni parayı bastı. İlk madeni paralar; 100 Para, 5 Kuruş, 10 Kuruş idi. 1925 yılında 25 Kuruş basıldı. 100 kuruş ve 1 Lira 1934 yılında kullanıma sürüldü.
- İş Bankası, ilk milli banka olarak kuruldu. 1 milyon liralık ilk sermayesinin 250 bin lirasını Atatürk verdi.
- İlk milli sigorta olan Anadolu Sigorta, İş Bankasının yan kuruluşu olarak faaliyete geçti.
- Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğü kuruldu. Ulusal demiryolu ağı inşası için seferberlik başladı.
- Samsun-Çarşamba Demiryolu Hattının temeli atıldı.
- Çay Yetiştirilmesi hakkında 407 sayılı “Rize Vilayeti ile Borçka Kazasında Fındık, Portakal, Mandalina, Limon ve Çay Yetiştirilmesi Kanunu” çıkarıldı. Yoksul ve harap bölge olan Rize’de çay üretiminin temelleri atıldı. 500 bin tohum çay fidanı halka dağıtıldı. Yöre halkına çay tarımı eğitimi verildi. Rize, giderek Türkiye’nin çay diyarı haline geldi.
- Türkiye’nin ilk maden mühendisliği okulu olan “Yüksek Maadin ve Sanayi Mühendis Mektebi” Zonguldak’ta açıldı.
- 1881’de “Gureba Hastanesi” adıyla kurulan hastane, 1924’te “Ankara Numune Hastanesi” adıyla yenilenerek hizmete açıldı.
- Piyade silahlarında kullanılacak fişek üretimi için Ankara Fişek Fabrikası kuruldu
- Türkiye Tütüncüler Bankası, Akhisar Tütüncüler Bankası adıyla Atatürk ve 250 köylü tarafından kuruldu.
- Karacabey’de yaklaşık 10 bin hektarlık Çiftlikât-ı Hümayûn adıyla işletilen Osmanlı devletinin Gördeme Çiftliği 1924 yılında Karacabey Harasına dönüştürüldü.
- İstanbul ve Sivas’ta Sağlık Memuru Okulları açıldı.
- İstanbul’da Ebe Okulu açıldı.
1925 YILI
- Köylünün ürettiğinin yüzde 10’una (vergi yüzde 40 hatta 50’ye kadar çıkabilmişti) el koyan Osmanlı döneminin Aşar Vergisi kaldırıldı. Köylü ve tarım özgürleştirildi.
- Şeker Fabrikalarının Kurulması Kanunu çıkarıldı.
- Ankara-Yahşihan Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Yahşihan-Yerköy Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- İzmir Liman ve Körfez İşleri İnhisarı T.A.Ş kuruldu.
- Tarıma ve tarımsal sanayiye önderlik eden çiftliklerin ilki olan Atatürk Orman Çiftliği kuruldu. Hayvancılık, sütçülük, tavukçuluk, arıcılık, şarapçılık ve biracılık işletmeleri kuruldu.
- Aynı yıl, tarıma önderlik etmek amacıyla Silifke Tekir Çiftliği’nin de temelleri atıldı.
- Kooperatifleşmenin öncülerinden sayılan Ankara Memurin Erzak Kooperatifi kuruldu.
- Ankara Hukuk Mektebi öğrenime açıldı. 1941 yılında Hukuk Fakültesi adını aldı.
- Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası kuruldu.
- Adı daha sonra Türk Hava Kurumu olarak değiştirilen Türk Tayyare Cemiyeti kuruldu.
- Tayyare Cemiyeti’nin katkılarıyla Kayseri Tayyare Fabrikası’nın ürettiği Türk uçakları havalanmaya başladı.
- Kırıkkale’de Topçu Mühimmat Fabrikası’nın temeli atıldı.
- Kurtuluş Savaşı yıllarında Atatürk’ün bilgisi ile Bulgaristan’da kurduğu atölyelerde ürettiği silah ve mühimmatlarla zafere önemli katkılar yapan Şakir Zümre, zaferden sonra Atatürk’ün onayı ve devlet desteği ile savunma sanayinin yan kolu olarak Haliç’te Türk Sanayi Harbiye ve Madeniye Fabrikası’nı kurdu. Üretimi ile Türk Ordusuna önemli katkılar yaptı.
- İzmir Halkapınar Uçak Tamirhanesi’nden getirilen birimlerle Eskişehir’de Hava Tamirhanesi kuruldu. Tamirhane, bugünkü Hava İkmal Bakım Merkezinin çekirdeğini oluşturdu.
- Temelleri 1894 yılındaki Anadolu-Osmanlı Kumpanyası’na 800 m2 kapalı alanı olan Eskişehir Cer Atölyesi, 1925-1928 arasında inşa edilen Kazanhane, Çarkhane, Marangozhane, Köprü, Demiryolu Makası, Kantar ve yol emniyeti ile ilgili malzemeler üretecek birimlerinin de hizmete girmesi ile dışa bağımlılığın kırılması yolunda büyük adımlar atıldı. Yılda 3-4 lokomotif ve 30 adet yolcu ve yük vagonu tamiri gerçekleştirecek düzeye ulaştı.
- İlk Cumhuriyet altını basıldı.
- Silahtarağa Fişek Fabrikası kuruldu.
- İzmir Alaybey Tersanesi kuruldu.
- Kızılay tarafından Hemşirelik Okulu açıldı.
- Sıtmayla Mücadele Kanunu çıkarıldı.
- Trahomla Mücadele Kanunu çıkarıldı.
- 1. Milli Tıp Kongresi düzenlendi
1926 YILI
- Samsun-Kavak Demiryolu Hattı İşletmeye açıldı.
- “Petrol Arama ve İşletmesinin Devlet Tarafından İdaresi Kanunu” çıkarıldı
- Çanakkale’nin ve Kurtuluş Savaşı’nın yetimlerine, tüm sahipsiz çocuklara sahip çıkmak, konut sahibi yapmak amacıyla Emlak ve Eytam Bankası kuruldu.
- Alpullu Şeker Fabrikası ilk şeker fabrikası olarak işletmeye açıldı.
- Uşak Şeker Fabrikası işletmeye açıldı
- “Samsun Limanı İnşası Kanunu” çıkarıldı.
- Kayseri’de Tayyare ve Motor Türk A.Ş. (TOMTAŞ) adıyla uçak ve motor fabrikası kuruldu. Resmi açılışı 1928’de yapıldı. 1950’li yıllarda Adnan Menderes hükümetince kapatılana kadar bu fabrikada 112 savaş uçağı üretildi.)
- Kayseri’den sonra Eskişehir’de de Uçak Fabrikası kuruldu. Üretilen yerli uçağa Kurtuluş Savaşı Pilotlarından Vecihi Hürkuş’un adı verildi, “Vecihi 14” dendi modele.
- Yabancı gemilere tanınan ayrıcalıkları kaldıran Kabotaj Kanunu yürürlüğe girdi.
- İstanbul’da inşaat demiri üreten ilk haddehane açıldı.
- İlk milli çimento fabrikası olarak Bakırköy Çimento Fabrikası kuruldu.
- Türkiye Sanayii ve Maadin Bankası’nın önderliğinde Isparta Hali Fabrikası üretime açıldı.
- Askeri gemilerin bakım ve onarımı için ilk askeri tersane Gölcük’te kuruldu.
- Türkiye Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı, 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000 Türk lirası değerindeki birinci grup kağıt paraları piyasaya sürdü.
- TİGEM (Türkiye Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) 1926’dan başlayarak 1937de Zirai Kombinalar İdaresinin kurulmasına kadar,
- Yeşilköy Tohum Islah ve Deneme İstasyonu kuruldu
- Ankara, Eskişehir, Erzurum Hububat Islah İstasyonları kuruldu
- Adana ve Nazilli’de Pamuk Islah İstasyonları kuruldu
- Adapazarı’nda Patates ve Mısır Islah İstasyonu kuruldu
- Bursa, Antalya, Diyarbakır, Edirne ve Denizli’de İpek Böcekçiliği İstasyonları kuruldu
- Kayseri’de Yonca İstasyonu kuruldu
- Antalya’da Sıcak İklim Nebatları Islah İstasyonu kuruldu.
- Ülkenin dört bir yanında Fidanlıklar oluşturuldu. Dut, antepfıstığı, asma, çay, elma, kayısı, fındık, narenciye, vişne, zeytin ve incir fideleri devlet tarafından yetiştirilerek köylüye dağıtıldı.
- 1937 yılında Zirai Kombinalar İdaresi kuruldu.
- Atatürk’ün bağışladığı çiftliklerle de birleştirildi. 1984 yılında TİGEM (Türkiye Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) adı verildi.
1927 YILI
- Özel sektörün işlettiği Soma, Çeltek, Tavşanlı, Değirmisaz, Yerköy ve Gerenez Linyit Ocakları kamulaştırıldı.
- Yerköy-Kayseri Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Ankara-Kayseri Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Samsun-Havza-Amasya Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi kuruldu. Yabancı şirketlerin ellerindeki demiryolları dışında kalan, ülkedeki diğer demiryollarının inşa ve işletilmesi tek elde toplandı. Kuruluş, 30 Ocak 1929’da Devlet Demiryolları ve Limanları Umum Müdürlüğü adını aldı.
- Teşviki Sanayi Kanunu kabul edildi.
- Sümerbank Kayseri-Bünyan Halı ipliği ve Dokuma Fabrikası işletmeye açıldı.
- Bursa Dokumacılık Fabrikası (İpekiş) açıldı.
- İş Bankası ve Anadolu Ajansının önderliğinde Türk Telsiz Telefon Anonim Şirketi kuruldu.
- Kayseri Mühimmat Fabrikası kuruldu.
- 2. Milli Tıp Kongresi düzenlendi
1928 YILI
- Ankara Çimento Fabrikası işletmeye açıldı.
- Amasya-Zile Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Kütahya-Tavşanlı Demiryolu Hattı İşletmeye açıldı.
- Elmadağ Barut Fabrikası tarafından kuruldu.
- Kırıkkale’de Askeri Pirinç Döküm Haddehanesi kuruldu.
- Kırıkkale’de Askeri Elektrik Makineleri Fabrikası kuruldu.
- Kırıkkale’de Askeri Dizel Elektrik Santral kuruldu.
- İstanbul’da Üsküdar, Bağlarbaşı ve Kısıklı’da tramvay hatları hizmete açıldı.
- İstanbul Bomonti’de Türk Mensucat Fabrikası hizmete girdi.
- Refik Saydam Hıfzısıhha Enstitüsü kuruldu.
- Akçay Köprüsü, Türkiye’nin ilk betonarme köprüsü olarak Menderes Nehri üzerine yapıldı.
- Harf devrimi yapıldı. Arap alfabesinden Latin alfabesine geçildi. Bütün Osmanlı döneminde halkın ancak yüzde yedisine okuma öğretilmiş olmasına rağmen, Harf Devrimi ve halkı eğitme seferberliği ile sadece 1935’e kadar olan 7 yıllık sürede okuma yazma oranı yüzde 19.25’e çıkarıldı.
1929 YILI
- Kütahya-Emirler Demiryolu hattı işletmeye açıldı.
- Fevzi Paşa-Gölbaşı Demiryolu hattı işletmeye açıldı.
- İstanbul’da Fatih-Edirnekapı tramvay hattı hizmete girdi.
- Kırıkkale’de Topçu Mühimmat Fabrikasından sonra Mermi Fabrikası üretime açıldı.
- Kömür-İş adıyla kurulan milli işletme ile Kozlu’da devlet eliyle kömür üretimine başlandı.
- Gaziantep Mensucat Fabrikası işletmeye açıldı.
- Ankara’da Maltepe Havagazı Fabrikası açıldı
- İstanbul Otomobil (Ford) Montaj Fabrikası (1929’da anlaşma onaylandı)
- Yerli üretimi ve yerli ürünleri koruma ve teşvik etme amacıyla “Yerli Malı Haftası” başlatıldı.
- Yalova Çiftliği kuruldu. Merinos koyun ırkı ve zeytincilik geliştirildi. Çiftlik, süt, yoğurt ve tavuk fabrikaları ile bölge tarımına önderlik yaptı.
- Baltacı Çiftliği’nde tavukçuluk, hayvancılık, zeytincilik sebze ve meyve kadar, Yalova bölgesinin önemli geçim kaynağı ve ihracat kaynağı olan çiçekçiliğin temelleri atıldı.
1930 YILI
- T.C. Merkez Bankası kuruluşu kanunu kabul edildi.
- Kayseri-Şarkışla Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Emirler-Balıköy Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Zile-Kunduz Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Ankara(Katseri)-Sivas Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- İstanbul Galata Köprüsü’nden 70 yıldan beri alınan köprü geçiş ücreti kaldırıldı.
- Piyade tüfeklerine fişek üretmek amacıyla “Kayaş Kapsül ve İmla Fabrikası” kuruldu. Üretime başladı.
- Nuri Killigil, Cumhuriyet devletinin de desteği ile İstanbul Sütlüce’de Tabanca, Havan ve Mühimmat Üretim Fabrikası kurdu. Ürettiği silah ve mühimmatlar İsrail’e karşı mücadele eden Filistin direnişçilerine gönderildi. Ne yazık ki 1949’da fabrikada yaşanan patlamada 27 işçi ile birlikte Killigil yaşamını yitirdi.
- Atatürk Orman Çiftliği, kurulan motorculuk, tesviye ve tornacılık, demircilik, marangozluk ve dökümcülük atölyelerini fabrika düzeyine ulaştırdı, çırak yetiştirmeye, pulluktan başlayarak tarım aletleri imal etmeye başladı.
- Küçük bir Anadolu kasabası olan Ankara’da, 1930 yılına kadar bir Belçika gazetesinin yazdığına göre, 3.500 yeni bina yapıldı, 239 bin metrekare yol asfaltlandı, 144 bin metrekarelik yola parke döşendi.
- Paşabahçe’de rakı ve votka fabrikası kuruldu.
- Umumi Hıfzıssıhha Kanunu çıkarıldı
1931 YILI
- Irmak-Çankırı Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Doğanşehir-Malatya Demiryolu hattı iletmeye açıldı.
- T.C. Merkez Bankası faaliyete başladı. Osmanlı Bankasına verilen ayrıcalıklara son verildi.
- Atatürk Orman Çiftliği bünyesinde temeli atılan atölyeler ile Pulluk Fabrikası kuruldu.
- Kırıkkale Elektrik Santrali ve Çelik Fabrikası, genişletilip büyütülerek üretime açıldı.
- Mecidiyeköy Likör ve Kanyak Fabrikası açıldı.
- 1928’de çıkarılan kanun gereği Ankara’da Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü açıldı.
1932 YILI
- Kütahya-Balıkesir Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Kunduz-Kalın Demiryolu hattı işletmeye açıldı.
- Ulukışla-Niğde Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Samsun-Sivas Demiryolu hattı işletmeye açıldı.
- 1926 yılında üretime başlayan Kayseri Uçak Fabrikası, 6 yılda Junkers A 20 tipi telsiz donanımlı 15 adet uçak üretmişti bile.
- Eskişehir Uçak Fabrikasında Selahattin Alan’ın önderliğinde MMW-1 tipi yeni bir uçak geliştirildi. Bazı parçaları Kayseri’de üretildi. 200 kilometre sürat yapan ve havada 2,5 saat kalan başarılı bir uçak üretildi.
- Başlangıçta Ankara-İstanbul arasında hizmet verecek olan Devlet Havayolu Şirketi kuruldu. Türk Hava Yolları’nın temelleri atıldı.
- Askeri fabrikalar Genel Müdürlüğü, Kırıkkale’de Çelik Döküm Haddehanesi’ni kurdu
- Tekel Genel Müdürlüğü kuruldu.
- Devlet Sanayi Ofisi (DSO) kuruldu.
- Türkiye Sanayi Kredi Bankası kuruldu.
- Diyarbakır Tekel Rakı Fabrikası işletmeye açıldı.
1933 YILI
- Tekstil, madencilik, ağır sanayiyi desteklemek ve geliştirmek amacıyla Sümerbank kuruldu.
- Küçük ve ortak ölçekli esnafı desteklemek amacıyla Halk Bankası kuruldu.
- Yerel Yönetimlere finansal yardım için İller Bankası kuruldu.
- Zonguldak Yatırım Bankası kuruldu.
- Havayolları Devlet İşletmesi kuruldu.
- Yerli uçaklarımızla İstanbul – Ankara arasında düzenli uçak seferleri başladı.
- Eskişehir Şeker Fabrikası üretime başladı.
- Askeri fabrikalar bünyesinde Nal Fabrikası kuruldu.
- Büyükdere’de kurulan Kibrit Fabrikası üretime başladı.
- Niğde-Boğazköprü Demiryolu hattı işletmeye açıldı.
- Ulukışla-Kayseri Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Ankara Yüksek Ziraat Okulu öğrenime açıldı.
- İstanbul Camialtı Tersanesi kuruldu
1934 YILI
- 1923-1934 yılları arasında topraksız ve az topraklı köylüye 6 milyon 731 bin dönüm toprak dağıtıldı.
- Kayseri Uçak Fabrikasında yapılan ilk 6 avcı uçağı Ankara’ya getirildi.
- Zonguldak Kömür Yıkama Fabrikası işletmeye açıldı.
- Isparta-Keçiborlu Kükürt Fabrikası işletmeye açıldı.
- Isparta Gülyağı Fabrikası işletmeye açıldı.
- Turhal Şeker Fabrikası işletmeye açıldı.
- Ankara, Konya, Eskişehir ve Sivas’ta buğday silolarının inşası başlatıldı.
- Ortaköy-Bolkuş Demiryolu hattı işletmeye açıldı.
- Bursa’da Süt Tozu Fabrikası işletmeye açıldı.
- Demiryolu hattı Elazığ’a ulaştı.
- Fırat-Yolçan Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Yolçan-Elazığ Demiryolu hattı işletmeye açıldı.
- Malatya-Ergani Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Afyon-Antalya Demiryolu Hattının temeli atıldı.
- İzmit Birinci Kâğıt ve Karton Fabrikasının temeli atıldı.
- Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikalarının temeli atıldı.
- Zonguldak Antrasit Fabrikasının temeli atıldı.
- Sümerbank “Yerli Mallar Pazarları Müdürlüğü”nü kurdu. İlk etapta 7 satış mağazası açtı. Sonraki açılışlarla mağaza sayısı 400’e ulaştı.
- Sümerbank Bakırköy Bez Fabrikası yenilenerek işletmeye açıldı.
- Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası işletmeye açıldı.
- Ankara Bira Fabrikası açıldı
1935 YILI
- Sümerbank Kayseri Dokuma Fabrikası işletmeye açıldı
- Sümerbank 1928 yılında Kütahya’da kurulan İnşaat Malzemesi Ltd. Şirketi’ni satın alarak 1935 yılında Sümerbank Kütahya Keramik Fabrikasına dönüştürdü.
- Sümerbank Isparta Gülyağı Fabrikası işletmeye açıldı.
- Etibank, madencilik sektörümüze önderlik yapmak amacıyla faaliyete başlatıldı.
- Maden Teknik ve Arama Enstitüsü (MTAE) kuruldu.
- Elektrik İşleri Etüt İdaresi kuruldu.
- Ankara Mamak’ta Zehirli Gaz Maskesi Fabrikası kuruldu
- Türkiye Şeker Fabrikaları kuruldu. Uşak, Alpullu, Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları birleştirildi.
- “Tarım Satış Kooperatifleri” ve bunların Birliklerinin kurulması için yasa çıkarıldı.
- Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikaları üretime başladı.
- Zonguldak Türk Antrasit Fabrikası işletmeye açıldı.
- Amortisman ve Kredi Sandığı kuruldu. Sandık 1964 yılında Devlet Yatırım Bankasına dönüştürüldü.
- Türkkuşu teşkilatı ve Türkkuşu Uçuş Okulu kuruldu.
Irmak-Filyos Demiryolu hattı işletmeye açıldı - Fevzi Paşa-Ergani-Diyarbakır Demiryolu Hattı işletmeye açıldı
- Sivas-Yerköy Demiryolu hattı işletmeye açıldı
- Ergani-Osmaniye Demiryolu Hattı işletmeye açıldı
- Fevzi Paşa-Ergani demiryolu hattı işletmeye açıldı
- Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi öğrenime başladı.
- İzmir’de Şarap Fabrikası kuruldu.
1936 YILI
- SEKA İzmit Kâğıt ve Karton Fabrikası işletmeye açıldı, ilk yerli kâğıt üretildi.
- SEKA İzmit İkinci Kâğıt ve Selülöz Fabrikası’nın temeli atıldı.
- Afyon-Karakuyu Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Bozanönü-Isparta Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Eskiköy-Çankaya Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Yazıhan-Hekimhan Demiryolu hattı işletmeye açıldı.
- Filyos-Çatalağzı Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Erzurum-Sivas Demiryolu Hattının temeli atıldı.
- Ankara-Çubuk Barajı işletmeye açıldı.
- Etibank Elazığ Guleman Krom İşletmesi üretime açıldı. 1939 yılında işletme Etibank Şark Kromları İşletmesi Müessesesi’ne dönüştürüldü.
- Askeri fabrikaların ihtiyacı için Buhar Tribünü Santrali Su Dağıtım Tesisi kuruldu.
- Kırıkkale Barut Fabrikası kuruldu.
- Kırıkkale Çelik Fabrikası kuruldu.
- Kırıkkale Tüfek ve Top Fabrikaları kuruldu.
- Silifke Tekir Çiftliği’nin önderliğinde bir araya getirilen 10 köyden 36 köylü ile ilk Tarım Kredi Kooperatifi kuruldu.
- Ankara’da Siyasal Bilgiler Fakültesi öğrenime açıldı.
- Haydarpaşa Numune Hastanesi yenileme ve güçlendirme ge genişletme ile yeniden hizmete girdi
- İstanbul’da Nuri Demirağ Uçak Fabrikası kuruldu.
1937 YILI
- Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası işletmeye açıldı.
- Sümerbank Konya Ereğlisi Pamuklu Dokuma Fabrikası üretime başladı.
- Yozgat Termo-Elektrik Santralı üretime başladı.
- 13 Haneli köy olan Karabük’te Demir Çelik Fabrikası’nın temeli atıldı.
- Sümerbank Malatya Bez Fabrikasının temeli atıldı. 1940 yılında üretime başladı.
- Hekimhan-Çetinkaya Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Sivas – Çetinkaya Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Çetinkaya – Erzincan Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- Çatalağzı-Zonguldak Demiryolu Hattı işletmeye açıldı.
- İstanbul-Edirne Karayolu’nun Lüleburgaz’a kadar olan bölümü ulaşıma açıldı.
- Diyarbakır-Cizre Demiryolu hattı açıldı.
- Urfa’da Ceylanpınar Devlet Üretme Çiftliği açıldı.
- Atatürk Orman Çiftliği’nin atölye ve fabrikalarında imal edilen pulluk sayısı 5 bine ulaştı. Bir yıl sonra ise 10 bin pulluk siparişi alındı.
- Atatürk Orman Çiftliği ve Ziraat Vekâleti işbirliği ile tarımın modernleşmesi ve köylünün eğitilmesi amacıyla 1.000 köylünün katıldığı Köylü Kongresi düzenlendi.
- 1924 Anayasası’na (Teşkilatı Esasiye Kanunu), bir fıkra eklendi, toprak ağalarının arazilerinin topraksız ve az topraklı köylüye dağıtılabilmesi için kamulaştırabilme olanağı yaratıldı.
1938 YILI
- Ulusal denizcilik işletmelerimizi ve balıkçılığı desteklemek amacıyla Denizbank kuruldu.
- Askeri sanayi kapsamında Dişli Fabrikası kuruldu.
- Sümerbank Gemlik Suni İpek ve Viskos Mamulleri Fabrikası işletmeye açıldı.
- Bursa Merinos Yünlü Sanayi Fabrikası işletmeye açıldı.
- Divriği Demir Madenleri İşletmesi faaliyete geçirildi.
- İzmir Klor Fabrikasının temeli atıldı.
- Ankara-Erzurum Demiryolu Hattı Erzincan’a ulaştı.
- Kayseri Uçak Fabrikası, Curtis-Wright tipi uçakların montajına da başladı. 1938 yılına kadar da 145 adet Alman Gotha tipi uçağın, 112 adet İngiliz Miles Magister tipi uçağın üretimi gerçekleşti.
- Kayseri Uçak Fabrikası, uçak yapımının yanında paraşüt yapımını da gerçekleştirmeye başladı.
- Soyadını Atatürk’ün verdiği Nuri Demirağ, 1936 yılında başlattığı özel uçak fabrikası girişimi ile 1938 yılında Nu D 36 rumuzlu 24 adet uçak imal etti. Nu D 38 Rumuzu ile de 6 kişilik yolcu uçağı geliştirdi.
- Bütün Osmanlı tarihinden devralınan Anadolu’daki 18.000 kilometrelik Karayolu, 1938 yılına gelindiğinde 40.000 kilometreye çıkarıldı.
- Sivas Çimento Fabrikası’nın kurulması girişimi başlatıldı. Fabrika 1943 yılında üretime başladı.
- Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) kuruldu.
- Eskişehir İspirto Fabrikası açıldı.
- Fiskobirlik kuruldu. Ordu, Bulancak, Giresun, Keşap, Espiye ve Trabzon’da küçük üreticiliği desteklemek amacıyla Fındık Tarım Satış Kooperatifleri kuruldu. Ardından da birleştirilerek Fiskobirlik (Fındık Tarım Satış Kooperatifleri Birliği) oluşturuldu
- Ankara Radyoevi hizmete girdi.
- Yöresel Esnaf Sandıkları birleştirilerek Halkbank kuruldu.
- 3116 sayılı yasa ile özel mülkiyetteki ormanların büyük kısmı kamulaştırıldı, devlet ormanlarına eklendi.
1939 YILI
- Askeri fabrikalar bünyesine Kırıkkale Nitroselülozlu Barut Fabrikası kuruldu
- Elazığ-Ergani Bakır Madenleri İşletmesi kuruldu
- Karabük Demir-Çelik Fabrikaları işletmeye açıldı.
- Karabük Demir Çelik Kok Fabrikası üretime başladı.
- Karabük Demir Çelik Boru Fabrikaları hizmete girdi.
- Karabük Demir Çelik Fabrikası Yüksek Fırınları hizmete girdi.
- Karabük’te Türkiye’nin ilk gübre fabrikası Amonyum Sülfat Tesisi kuruldu.
- Sivas’ta TCDD Demiryolu Makineleri Fabrikası kuruldu.
- Fransız askerleri Hatay’dan çıkartıldı, Hatay Türkiye’ye katıldı.
- Ankara Güvercinlik Havaalanı açıldı.
- Sümerbank Malatya İplik ve Bez Fabrikası üretime başladı.
- Unkapanı Atatürk Köprüsü açıldı.
- İlk Türk denizaltısı Atılay Haliç’te denize indirildi.
- Sivas – Erzurum demiryolu açıldı. Cumhuriyetin ilk 15 yılında yapılan demiryolu 3.000 km’ye ulaştı.
- Tekirdağ Şarap Fabrikası hizmete açıldı.
- Bitlis Sigara Fabrikası üretime açıldı.
- Malatya Sigara Fabrikası üretime açıldı.
- Aydın’da 4000 köylüye toprak dağıtıldı.
[1] Cumhuriyet:Türk Mucizesi 2 / Turgut Özakman / Bilgi Yayınevi
